Grafiki Artura Szyka w Nowym Jorku Polonika

Gdy 1 września 1939 r. świat stanął na progu wojny, Artur Szyk przebywał wraz z rodziną w Londynie. Twórca poczuł, że nadszedł moment podjęcia – by użyć jego własnych słów – „prywatnej wojny z Hitlerem”. Jego reakcją na terror były rysunek i kolor, których intensywność niosła znaczenie dokumentu. Tworzył ilustracje ukazujące cierpienie i opór. Przedstawiał ofiary i idących im na ratunek prostych polskich żołnierzy, często z widocznym krzyżem Virtuti Militari. Twórczość artysty w tym okresie była formą sprzeciwu i deklaracją przekonania, że Polska, mimo upokorzenia i strat, przetrwa. Tytuły ilustracji – „Będziemy dalej walczyć”, „Jesteśmy zjednoczeni” – miały zaś charakter mobilizujący. W styczniu 1940 r. Szyk zorganizował w Londynie wystawę „Wojna i kultura w Polsce”. Około połowa prezentowanych wówczas prac ukazywała już życie pod okupacją. Dochody z publikacji i pocztówek artysta przeznaczał na Polski Fundusz Pomocy.

Artur Szyk w Ameryce – karykatury wojenne

Decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych w 1940 r. Artur Szyk traktował jako działanie strategiczne. Ameryka mogła stać się kolejnym polem walki o zaangażowanie państw i ludzi w działania pomocowe dla walczącej Polski i do poprawienia sytuacji Żydów. W głównych magazynach ilustrowanych, takich jak „Time” czy „Esquire”, i na wielu innych okładkach czasopism, jak „Answer” czy „Collier’s”, artysta publikował grafiki i karykatury, a wystawy jego prac trafiały do znaczących muzeów.

W 1941 r. nowojorska Biblioteka Publiczna pokazała cykl „The New Order”, nazwany przez prasę „ładunkiem dynamitu rzuconym na Berlin”. Ilustracje Szyka, wydane w formie książkowej, ukazywały brutalność i przemoc nazistowskiego „nowego porządku” w Europie. Atakował w nich bezpośrednio Adolfa Hitlera, ale także Benito Mussoliniego, Hirohito i Józefa Stalina. Jedna z rozpoczynających publikację prac pokazuje walczącego z Hitlerem prostego polskiego żołnierza, któremu Stalin wbija nóż w plecy . Tak artysta przedstawił sytuację Polski we wrześniu 1939 r. Styl prac tworzonych w charakterystyczny dla Artura Szyka sposób z miniaturową precyzją, gęstą narracją wizualną i często bogatą ornamentyką – kontrastował z brutalnością tematu. Każda ilustracja była jednocześnie obrazem i politycznym komentarzem.

Artur Szyk jako „jednoosobowa armia”

Artur Szyk, praca z cyklu „New Order” 1941

Z cyklu „New Order” pochodzi praca przedstawiająca parę starszych osób, pochodzenia chłopskiego, wyrzucanych z gospodarstwa z powodu działań wojennych. Ten ludzki exodus, tak typowy dla okresu drugiej wojny światowej, budził duże emocje i współczucie artysty. Sztuka Artura Szyka była zawsze zaangażowana po stronie prostego człowieka, niezależnie czy dotyczyło to drugiej wojny światowej, jej polskich czy żydowskich ofiar, czy też obrony praw człowieka.

By osiągnąć emocjonalne zaangażowanie odbiorców, artysta używał symboli narodowych, religijnych i historycznych. To m.in. orzeł, krzyż Virtuti Militari czy menora, które były zrozumiałe dla szerokiej publiczności. W przypadku wspomnianej pracy, za poduszką widoczna jest kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej i krzyżyk wiszący na szyi starszej kobiety. Twarze dwojga starszych ludzi są zastygłe w rozpaczy i braku nadziei. Podobne obrazki mógł widzieć Artur Szyk w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r., podczas której służył jako oficer kawalerii, a także był kierownikiem artystycznym wydziału propagandy armii w Łodzi.

Artysta ukazywał świat pod okupacją jako miejsce przemocy. Jego prace uderzały w mechanizmy totalitaryzmu, demaskując je poprzez groteskę i satyrę. Totalitaryzm ukazywał jako problem polityczny i duchowy, wymagający reakcji.

W latach 1942–1943 w nowojorskim Muzeum Nauki i Przemysłu (The New York Museum of Science and Industry) zorganizowano wystawę „Poland’s Part in the War”, na której Artur Szyk prezentował swoje prace. Odwiedzał również bazy i akademie wojskowe, by zagrzewać żołnierzy do walki. Łącznie jego prace obejrzało ponad milion żołnierzy. Eleonora Roosevelt nazwała artystę „jednoosobową armią”.

Artur Szyk, grafika 1943

Prawdopodobnie rycina przedstawiająca walkę ze smokiem pochodzi z tego zbioru. Widać typowe dla artysty techniki miniatury. Postacie są stworzone z wyjątkową starannością. Grafika przedstawia prostego mężczyznę, w stroju stylizowanym na chłopski, z typową, polską czapką „konfederatką” (miękką rogatywką, która rozpowszechniła się w Polsce jako nakrycie głowy w okresie konfederacji barskiej, 1768‒1772, a następnie została zaadaptowana jako nakrycie głowy regularnej Kawalerii Narodowej). Mężczyzna na grafice ma przypięty do czapki krzyż i pióro. To chłop stający się żołnierzem w sytuacji zagrożenia. Walczy ze smokiem – symbolem zła, stworzonym z samych swastyk. Artysta nawiązuje w tej pracy do znanego od średniowiecza, ikonograficznego przedstawienia walki św. Jerzego ze smokiem. Bohater Szyka zadając cios, wbija włócznię z napisem Polska Ludowa. Pomimo zbieżności słów, to wyraz wiary w polski lud a nie antycypacja nadchodzącej komunizacji Polski. Szyk był bowiem zagorzałym przeciwnikiem systemu sowieckiego.

Artysta pracował według wypracowanego latami stylu. Jego kreska – precyzyjna, stylizowana, pozornie dekoracyjna – służyła atakowi na tyranów i wsparciu dla ofiar. Łączył klasyczną formę z aktualnym tematem. Dzięki temu stał się jednym z najbardziej znanych artystów-propagandzistów w okresie drugiej wojny światowej.

Artur Szyk – krótka biografia

Urodził się w 1894 r. w rodzinie pochodzenia żydowskiego, w Łodzi, gdzie rozpoczął edukację artystyczną. Kontynuował ją w Académie Julian w Paryżu (1908) oraz w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (1913) jako wolny słuchacz w pracowni Teodora Axentowicza. W czasie pierwszej wojny światowej został wcielony do armii rosyjskiej, z której zdołał zbiec. Po powrocie do Łodzi zajął się karykaturą – jego prace ukazywały się w licznych pismach satyrycznych. W 1920 r. wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, tworząc również plakaty mobilizacyjne dla Armii Ochotniczej.

W 1921 r. przeniósł się do Paryża, gdzie powstały jego znane cykle ilustracyjne, m.in. do „Księgi Estery” i „Kuszenia św. Antoniego”. Otrzymał francuski Order Palm Akademickich, a krytycy nazwali go „Mistrzem Miniatury”. W 1926 r. rozpoczął pracę nad monumentalnym cyklem ilustracji do „Statutu Kaliskiego”, średniowiecznego przywileju wydanego w 1264 r. przez Bolesława Pobożnego, księcia wielkopolskiego, regulującego prawa Żydów. Wystawy tego dzieła prezentowano w kraju i za granicą.

Po dojściu Hitlera do władzy (1933) Artur Szyk zaangażował się w działania antyfaszystowskie. W 1937 r. osiedlił się w Londynie, a w 1940 r. przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Tworzył rysunki ukazujące dramat wojenny, losy Żydów i Polaków, publikowane m.in. w prasie anglojęzycznej. Po wybuchu powstania w getcie warszawskim (1943) stworzył cykl poruszających prac poświęconych walczącym.

W 1948 r. przyjął obywatelstwo amerykańskie. Zmarł w 1951 r. w New Canaan (USA). Pozostaje jednym z najwybitniejszych polskich artystów XX w., uznanym grafikiem, ilustratorem, karykaturzystą i iluminatorem.

Agnieszka Bebłowska-Bednarkiewicz