Upamiętnienie Polish Children Camp – osiedla dla dzieci-uchodźców w Balachadi Polonika

Po rozbiorze Polski, dokonanym w 1939 r. przez III Rzeszę i sowiecką Rosję, jedną z wielu form sowieckich prześladowań wobec ludności zamieszkującej okupowane tereny wschodnie II Rzeczypospolitej były masowe deportacje w głąb ZSRS. W latach 1939‒1941 Sowieci przeprowadzili cztery masowe deportacje Polaków oraz obywateli polskich innych narodowości z tych obszarów (luty, kwiecień, maj‒lipiec 1940 r. oraz maj‒czerwiec 1941 r.). Deportacje te miały na celu „oczyszczenie” zaanektowanych terenów z tzw. elementu antysowieckiego. Do łagrów (obozów pracy), więzień i miejsc przymusowego osiedlenia wywożono całe rodziny, w tym dzieci i osoby starsze. Bieda, ciężkie warunki życia i sadyzm, z jakim sowieckie służby przeprowadziły deportację (począwszy od eksmisji z miejsc zamieszkania i podczas transportu), skutkowały wysoką śmiertelnością jej ofiar, a w konsekwencji także rosnącą grupą dzieci-sierot.

Ratowanie polskich dzieci w ZSRS

Po napaści Niemiec na ZSRS (22.06.1941) i po podpisaniu tzw. układu Sikorski-Majski (30.07.1941 r., dotyczącego utworzenia Armii Polskiej w ZSRS) oraz sierpniowej „amnestii” (2.08.1945) dla obywateli polskich – pojawiła się nadzieja na ratunek również małoletnich Polaków z GUŁagu. Pozytywnym elementem podpisania protokołu Sikorski-Majski było wznowienie działalności ambasady RP w ZSRS (z siedzibą w Kujbyszewie, historycznej Samarze nad Wołgą), która do końca 1942 r. utworzyła 807 placówek opiekuńczych dla cywilów i żołnierzy (byłych jeńców).

Gdy Brytyjczycy, Polacy i Sowieci uzgodnili ewakuację oddziałów polskich do Persji (Iran, wówczas znajdujący się de facto pod okupacją brytyjsko-sowiecką), dowódca polskiej armii gen. Władysław Anders zaczął zabiegać o brytyjską i sowiecką zgodę na ewakuację cywilów wraz z wojskiem. Jego determinacja przyczyniła się do uzyskania sowieckiej zgody (grudzień 1941 r.). Dzięki temu wraz z wojskiem niemal 40 tys. cywilów mogło opuścić ZSRS. Ewakuowani wiosną i latem 1942 r. uchodźcy oczekiwali w Persji na oferty pomocy  i przyjęcia w kraju docelowym. Pierwszą propozycję dla 5 tys. Polaków zgłosiły Indie. Pierwszym osiedlem założonym na ich potrzeby było Balachadi. Polscy cywile trafili również do m.in. Nowej Zelandii, ówczesnej Brytyjskiej Afryki Wschodniej (dzisiaj Uganda, Tanzania, Zimbabwe) i Meksyku.

Dobre chęci a finanse

Sędziwy Ignacy Paderewski (1860–1941) w ostatnim roku swojego aktywnego i długiego życia przedstawił władzom brytyjskim tragiczną sytuację Polaków deportowanych do ZSRS. Na apel o pomoc odpowiedział Digvijaysinhji (ówczesny kanclerz Izby Książąt, reprezentujący Indie w brytyjskim Gabinecie Wojennym). Jako jeden z szeregu dobroczynnych i gościnnych władców indyjskich zaopiekował się kilkoma setkami polskich dzieci. Udostępnił teren na osiedle w Balachadi, blisko swojej letniej rezydencji. Dzięki temu powstało Polish Children Camp.

Pierwsze dzieci przybyły tam w połowie lipca 1942 r. Maharadża Digvijaysinhji witał je tak: Nie uważajcie się za sieroty. Jesteście teraz Nawanagaryjczykami, ja jestem Bapu, ojciec wszystkich mieszkańców Nawanagaru, w tym również i wasz. Wobec brytyjskiego désintéressement maharadża założył w Balachadi Fundację Pomocy Dzieciom Polskim. Wspierał jej niewielki fundusz wraz z m.in. kilkudziesięcioma innymi maharadżami, przedsiębiorcami i Indyjskim Czerwonym Krzyżem.

Pomoc zaczęła docierać też od konsulatu RP w Bombaju i tamtejszej ekspozytury Polskiego Czerwonego Krzyża. Polskie osiedla w Indiach zorganizowała Delegatura Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej rządu RP w Londynie, którą kierowali Wiktor Styburski i Kira Banasińska (od jej imienia osiedle w Balachadi początkowo zwano Kiranagar).

Podmiotem finansującym osiedla polskich uchodźców na całym świecie (w tym w Indiach) – niezależnie od wszelkich form pomocy: darowizn czy zbiórek – było Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (na podstawie różnych umów kredytowych, głównie z władzami brytyjskimi). Gdy 5 lipca 1945 r. Wielka Brytania i USA cofnęły uznanie dyplomatyczne dla rządu RP na uchodźstwie, uznając Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powołany w czerwcu 1945 r. i kontrolowany przez komunistów, sytuację uratowała UNRRA (ang. United Nations Relief and Rehabilitation Administration, powstała w listopadzie 1943 r. wyspecjalizowana agenda Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy).

Osiedle polskich dzieci w Balachadi (Polish Children Camp, 1942–1946)

Na potrzeby najmłodszych dzieci, w wieku 2–15 lat, zbudowano małe miasteczko na wzór obozów harcerskich. Było to 60 parterowych baraków, krytych czerwoną dachówką, skupionych wokół wysokiego masztu z powiewającą biało-czerwoną flagą (dar polskich marynarzy z SS „Kościuszko”). Dodatkowo były m.in. pralnie, scena i klub taneczny oraz kaplica. Osiedle nazywano „Małą Polską”. Zostało zaprojektowane na przyjęcie maksymalnie 1000 osób. W szczytowym jednak momencie (pod koniec 1942 r.) mieszkało tutaj kilkaset dzieci.

W kolejnych latach populacja malała. Mieszkańców stopniowo przenoszono do Polskiego Osiedla w Valivade, założonego w poł. 1943 r. dla ok. 5000 mieszkańców na przedmieściach Kolhapur (obecnie stan Maharashtra, ok. 1150 km na południe od Balachadi). Panował tu lepszy klimat i stworzono również korzystniejsze warunki do nauki, szczególnie dla starszej młodzieży. Osiedle w Valivade zbudowali Brytyjczycy przy wsparciu maharadżów księstwa Kolhapuru (Shivaji VII, następnie Shahaji II).

Dobry Maharadża i Polish Children Camp

Maharadża był dobrym duchem osiedla. Bogaty i przyjacielski wydawał się niczym postać z orientalnej baśni. Zaprosił dzieci, by zwiedziły jego pałac. Był honorowym gościem na wszystkich ważniejszych wydarzeniach w osiedlu, m.in. uroczystościach rocznicowych (np. w święto 11 listopada), występach (grupy taneczne i teatralne cieszyły także brytyjską i indyjską publiczność) i zawodach.

Komendantem Polish Children Camp był ks. Franciszek Pluta (1905‒1990 z diecezji łuckiej, więzień GUŁagu, kapelan oddziałów polskich w ZSRS, po wojnie działacz emigracyjny w Kanadzie). Harcerskie idee wychowawcze realizowano w Balachadi w samej organizacji osiedla i według ustalonego porządku dnia. Naukę zaczynano po porannej gimnastyce i apelu. Czas wolny organizowano dzieciom także w systemie harcerskim, bardzo dla nich atrakcyjnym i przez nie lubianym. Dzieci były dzielone na liczne drużyny harcerskie i gromady zuchowe.

Zawsze będę wierny i lojalny wobec Polski, zawsze będę sympatyzował z przyszłością waszego kraju. Jestem pewien, że Polska będzie wolna, a wy powrócicie do waszych szczęśliwych domów, do kraju wolnego od ucisku – mówił maharadża podczas poświęcenia harcerskiego sztandaru (12 maja 1945).

Dzieci Dobrego Maharadży

Osiedle zlikwidowano w 1946 r. Maharadża Digvijaysinhji osobiście żegnał małych mieszkańców na dworcu kolejowym. W powojennej Polsce długo był postacią nieznaną. Zaprzeczeniem zadekretowanego sojuszu z Sowietami była historia prześladowań Polaków w Związku Sowieckim. Jej elementem jest opowieść o dzieciach uratowanych z GUŁagu, które trafiły do pod opiekę indyjskiego maharadży. W 2011 r. prezydent Bronisław Komorowski odznaczył pośmiertnie Dobrego Maharadżę Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.

Obecnie na miejscu osiedla znajduje się jedna z 24 indyjskich placówek Sainik School Society, które przygotowują kadry dla indyjskich szkół oficerskich. Pamiątkowa tablica z brązu (ważąca ok. 900 kg) z dwujęzycznym tekstem (w językach polskim i hindi) upamiętnia czteroletni pobyt kilkuset polskich dzieci w Balachadi. Została zaprojektowana i wykonana przez artystę-rzeźbiarza Zygfryda Korpalskiego (1930–2020), powstała z inicjatywy nieformalnego Klubu Jamnagarczyków i była odsłonięta w 1989 r.

Polski napis na tablicy głosi:

W HOŁDZIE ZIEMI / DŻAMNAGARSKIEJ / KTÓRA W TRUDNYCH LATACH / II WOJNY ŚWIATOWEJ / UDZIELIŁA SCHRONIENIA / I GOŚCINY TYSIĄCOWI / BEZDOMNYCH DZIECI / POLSKICH • SPOŁECZEŃSTWO / POLSKIE WRAZ / Z WDZIĘCZNYMI / WYCHOWANKAMI BYŁEGO / OSIEDLA DZIECI POLSKICH / W BALACZADI KOŁO / DŻAMNAGARU / Z LAT 1942–1946 / BALACZADI 1987 / BĄDŹ POZDROWIONA / ZIEMIO DALEKA / ZIEMIO PRZYJAZNA / ZIEMIO LUDZKA / DOBRA ZIEMIO//

W latach osiemdziesiątych XX w. ks. prałat Zdzisław Peszkowski (1918–2007, w czasie wojny działacz w obozie w Valivade) zorganizował nieoficjalny zjazd „Indian” w Częstochowie, w którym licznie uczestniczyli Jamnagarczycy, dzieci z Balachadi. Członkowie nieformalnego klubu weszli w skład Koła Polaków z Indii z lat 1942–1948 (zarejestrowanego w Londynie w 1989 r., a w Polsce w 1991 r.). Powstało ono dla upamiętnienia historii polskich uchodźców w Indiach w okresie drugiej wojny światowej. Jego celem jest dbanie o tamtejsze świadectwa polskości. Paradoksalnie, u schyłku Peerelu Koło działało w ramach Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, co ułatwiło wykonanie upamiętnienia pobytu polskich dzieci w Balachadi i transport samej tablicy do Indii.

Autor serdecznie dziękuję za pomoc w tworzeniu niniejszego tekstu Panu Andrzejowi Janowi Chendyńskiemu, lwowiakowi, sybirakowi, prezesowi Koła Polaków z Indii z lat 1942–1948.

Piotr Goltz

W rozmowie z gen. Sikorskim, na pytanie, czym Polska mogłaby się odwdzięczyć za przygarnięcie tysiąca bezdomnych polskich dzieci, maharadża miał odpowiedzieć: W wyzwolonej Polsce nazwijcie moim imieniem którąś z warszawskich ulic. W 2012 r. na warszawskiej Ochocie placowi między ulicami Opaczewską, Szczęśliwicką i Grójecką nadano nazwę Skweru Dobrego Maharadży. Dwa lata później, w 2014 r. na skwerze odsłonięto pomnik upamiętniający Maharadżę Jam Saheba Digvijay Sinhji.