Henryk Hryniewski – współtwórca Szlacheckiego Banku Ziemskiego w Tbilisi
O Henryku Hryniewskim i jego twórczości pisano do tej pory w Polsce bardzo mało. Jego osoba i dzieło są znacznie lepiej znane w Gruzji ‒ kraju, w którym się urodził i w którym zrealizował swoje najważniejsze dzieła, a sam artysta uchodzi w nim za jedną z ważniejszych postaci w kulturze pierwszej połowy XX w.
Henryk Hryniewski – postać mało znana w Polsce
Powodów dla nieznajomości w Polsce dzieła i osoby Henryka Hryniewskiego (1869‒1938) jest kilka. Artysta, choć zapewne był w Królestwie Polskim kilkakrotnie, ani tu nie tworzył, ani też nie wiemy nic o obecności jego obrazów lub rysunków w polskich zbiorach. Ponadto, po tragicznej śmierci artysty z rąk NKWD w 1938 r., jego pracownia została splądrowana, a wiele prac uległo zniszczeniu i rozproszeniu. Ofiarę stalinowskich czystek latami otaczała niepisana zmowa milczenia, po wojnie zaś w Polsce długo nie było nikogo, kto by upomniał się o pamięć o nim. Przypomniano o Hryniewskim dopiero na początku obecnego wieku, najpierw w rodzinnej Gruzji, potem w kraju ojczystym. Niebawem ukaże się też w Polsce pierwsza biografia artysty.
Hryniewski w środowisku kultury
Henryk Hryniewski pobierał nauki malarstwa i architektury we Włoszech i w Niemczech, podróżując wraz z matką, a później samotnie po zachodzie Europy; odwiedzał również Warszawę i zapewne Kraków. W samym końcu XIX w. powrócił do Gruzji, wchodzącej wówczas, tak jak część ziem polskich, w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Osiadł w Tyflisie (ob. Tbilisi), jak wówczas nazywano wielokulturową, szybko rozwijającą się stolicę Namiestnictwa Kaukaskiego. Dość szybko odnalazł się w środowisku kultury, udzielając się w rozmaitych organizacjach postępowych, współorganizował Akademię Sztuk Pięknych i Muzeum Narodowe.
Henryk Hryniewski, 1914, fot. Wikipedia
Spektakularnym dziełem Polaka, które stworzył wraz z architektem Anatolijem Kałginem (1875‒1943), jest budynek Szlacheckiego Banku Ziemskiego w Tbilisi. Dziś stanowi on część Narodowej Biblioteki Parlamentarnej Gruzji i można go zwiedzać w ciągu dnia. Gmach znajduje się przy ulicy Lado Gudjaszwilego, słynnego artysty gruzińskiego.
Szlachecki Bank Ziemski w Tbilisi – ziemiańskie towarzystwo kredytowe
Tyfliski Szlachecki Bank Ziemski (Tyfliskij Dworianskij Ziemielnyj Bank) – jak brzmiała jego oficjalna nazwa – powstał w 1874 r. jako przejaw dążeń niepodległościowych gruzińskich elit. Początkowo było to szlacheckie towarzystwo kredytowe udzielające kredytów hipotecznych kaukaskiemu ziemiaństwu. Inicjatywa jego powołania wyszła z kręgu gruzińskich elit; głównymi siłami sprawczymi byli książę Dimitri Kipiani, liberalny polityk i działacz społeczny oraz Ilia Czawczawadze, pisarz, publicysta i polityk, nazwany później ojcem gruzińskiej niepodległości; obaj kanonizowani przez Gruziński Kościół Prawosławny.
Budynek d. Szlacheckiego Banku Ziemskiego. Obecnie mieszczą się tu m.in.: Muzeum Książki oraz Biblioteka Polska powstała z inicjatywy Instytutu Polskiego w Tbilisi, fot. Dorota Janiszewska-Jakubiak
Podobnie jak kilka innych ważnych inicjatyw środowisk patriotycznych i niepodległościowych, bank był instytucją mającą na celu wzmacniać społeczeństwo gruzińskie wobec kolonizujących i rusyfikacyjnych działań Cesarstwa. Tak pisał o nim młody polski uczony i podróżnik Edward Strumpf: „Towarzystwo to, oprócz spraw czysto ekonomicznych, zajmuje się sprawami rolnictwa, jako dziedziny gospodarstwa narodowego, daje zapomogi dla pisma rolniczego, wyznacza fundusz na popieranie teatru gruzińskiego i wydawanie dzieł naukowych” (Obrazy Kaukazu, Warszawa 1900).
Budynek Szlacheckiego Banku Ziemskiego w Tbilisi
Inicjatywa zbudowania nowego, reprezentacyjnego gmachu Szlacheckiego Banku Ziemskiego powstała dopiero w XX w. Ogłoszono konkurs, który w 1912 r. wygrał tandem Hryniewski i Kałgin. Budowę rozpoczęto w roku następnym; trwała trzy lata, co było niewątpliwie sukcesem, biorąc pod uwagę, że wkrótce po rozpoczęciu prac budowlanych wybuchła pierwsza wojna światowa. O zwycięstwie w konkursie, oprócz zalet samego projektu architektonicznego, mogły przesądzić zarówno dotychczasowe prace Henryka Hryniewskiego, jak i zaproponowana przezeń koncepcja dekoracji wnętrz i elementów architektonicznych, która silnie nawiązywała do tradycji średniowiecznego ornamentu w kulturze Gruzji.
Hryniewski miał w tej mierze ogromne doświadczenie. Od czasu swego powrotu na Kaukaz brał bowiem udział w etnograficznych misjach badawczych, których zadaniem było dokumentowanie wspaniałych świątyń średniowiecznych oraz ich wystroju – malowideł ściennych, płaskorzeźb, dekoracji kapiteli, bogatych w zdobienia kamiennych krzyży... Z niezliczonych rysunków, jakie poczynił, powstał ogromny zbiór, który stał się swego rodzaju własnoręcznym wzornikiem dla dalszych prac. Artysta wykorzystał je między innymi do zilustrowania wielkiego tomu Dzieł zebranych Ilii Czawczawadzego, przedsięwzięcia zainicjowanego po skrytobójczej śmierci pisarza w 1909 r. Prace nad projektem książki, również utrzymanym w duchu gruzińskiego, nowoczesnego renesansu, trwały równolegle do tworzenia koncepcji budynku Banku. Jak widać, Polak był silnie obecny w orbicie oddziaływania ojca gruzińskiej niepodległości.
Architektura budynku Szlacheckiego Banku Ziemskiego
Gmach i i jego dekorację bardzo dobrze opisała gruzińska historyczka sztuki, Eka Kiknadze. O fasadach widocznych najlepiej do strony ulicy Gudiaszwilego i przy zbiegającej ku niej ulicy Wacznadze, pisała: „Są one ozdobione motywami ornamentalnymi zapożyczonymi ze zdobień gruzińskich kościołów X‒XIII wieku, w tym dosłownymi cytatami ze świątyń Achtala [współcześnie w północnej Armenii] i Oszki [współcześnie Öşvank w Turcji]. Większość dekoracji jest jednak owocem wyobraźni Hryniewskiego. […] Najpiękniejszy zespół kapiteli widnieje wzdłuż fasady budynku od strony ulicy Gudiaszwilego. Każdy kapitel jest inny, a w niektórych przypadkach nawet każda z czterech stron kapitelu różni się swą ornamentyką. Wystrój kapiteli nosi typowe cechy średniowiecznej architektury gruzińskiej – jednocześnie dekoracyjność i prostotę. […] Główne akcenty dekoracyjne fasad – wysokie okna, obramowane skręconymi wałkami, ich sklepione wykończenia o bogatym wystroju, charakteryzują się bogactwem zdobień. Efektownie wygląda także wieża wznosząca się na styku fasad, inspirowana formami tradycyjnych wież ze Swanetii [wysokogórskiego regionu w północnej Gruzji]”.
Galeria budynku od południowo-zachodniej strony ul. Lado Gudiashvilli, fot. Dorota Janiszewska-Jakubiak
Przed wejściem do wnętrza gmachu zachwycają pięknie zdobione podcienia galerii zewnętrznej, ornamentyka balustrad i drzwi wejściowych. Dalej znajduje się obszerny westybul (przedsionek) reprezentacyjny, z olśniewającym zdobieniem malarskim sklepienia, wspaniała klatka schodowa z marmurowymi schodami objętymi rzeźbioną balustradą. Westybul „jest oparty na czterech filarach. Alabastrowe kapitele barwione na jasny brąz ozdobiono postaciami zoomorficznymi. Dominującym kolorem malowidła na suficie jest niebieski, z wyraźnie odcinającymi się czerwonymi i złotymi akcentami ornamentu roślinnego. […] Malowidło klatki schodowej wyróżnia się swym pięknem. Pod względem architektonicznym ta część tworzy imitację sklepienia kopułowego z zaznaczonymi przęsłami. W ścianie wycięto dwa wysokie okna. Sufit jest całkowicie pokryty okrągłym, dynamicznym wzorem roślinnym, a na ścianach pozostawiono duże, monochromatyczne płaszczyzny, które równoważą nasycenie dekoracyjne górnych partii i wypełniają przestrzeń światłem i lekkością”.
Z przedsionka do głównej sali na pierwszym piętrze prowadzą schody o zdobionych łukach nad oknami i z malowidłami na suficie. „Inspiracją były dlań motywy wzięte z dawnej architektury gruzińskiej oraz iluminacji w średniowiecznych rękopisach. Malowidła te można bez wahania uznać za jedne z najlepszych, jakie znamy z tyfliskich wnętrz, zarówno jeśli chodzi o ich skalę, jak poziom artystyczny”. Schodząc na parter, znajdziemy jeszcze salę czytelni noszącą dziś imię Henryka Hryniewskiego. Warto ją obejrzeć i zwrócić uwagę na harmonijne połączenie wystroju z architekturą sali.
Hall główny, fragment polichromii przed wejściem na kondygnację pierwszego piętra, fot. Dorota Janiszewska-Jakubiak
Gruzińska uczona konkluduje swoją analizę: „Architektura i wystrój Szlacheckiego Banku Ziemskiego jest najznakomitszym przykładem procesu europeizacji gruzińskiej rzeczywistości artystycznej na początku XX wieku, który bierze swój początek z końcem XIX wieku i osiąga szczyt w 1910 r. Wkład Henryka Hryniewskiego w ten proces jest nieoceniony. W wystroju budynku Hryniewski «po europejsku» umiarkowanie dawkuje orientalne zamiłowanie do zdobień i tworzy syntezę”.
Dekoracja ścienna tego wspaniałego pomnika nowoczesnej kultury Gruzji została zaprojektowana przez Henryka Hryniewskiego. W ostatnich latach poddano pracom konserwatorskim finansowanym przez Instytut Polonika i Polską Fundację Narodową Salę Sztuki im. Henryka Hryniewskiego w III budynku Narodowej Biblioteki Parlamentu Gruzji w Tbilisi, gdzie uruchomiona została polska biblioteka. Jej zbiory liczą blisko 10 tysięcy woluminów i znajdują się pod opieką Instytutu Polskiego w Tbilisi. Wykonawcą prac konserwatorskich była Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA. To ważne miejsce dla każdego, kto odwiedza Tbilisi i interesuje się historią i kulturą Gruzji oraz Polski.
Piotr Rypson
Lektury dla zainteresowanych: Henryk Hryniewski. Polski malarz w Gruzji, red. P. Rypson [katalog wystawy] Muzeum Narodowe w Szczecinie: 2020; Eka Kiknadze. Henryk Hryniewski, Muzeum Narodowe Gruzji, Tbilisi 2019
