Gotycki kościół w Skorulach na Kowieńszczyźnie | Polonika

Fundator kościoła

Dawna, litewska miejscowość Skorule (lit. Skaruliai) na Kowieńszczyźnie to dziś przemysłowa dzielnica miasta Janów (lit. Jonava). Od 1513 r. była to posiadłość rodu Skorulskich herbu Kościesza, kontynuatorów dawnego litewskiego rodu Skorulców. Jednym z nich był Andrzej vel Jędrzej Skorulski (zm. 1637), marszałek kowieński, poseł na sejmy i rycerz Grobu Świętego (świecki członek zakonu bożogrobców). Ufundował on w Skorulach zachowaną do dziś murowaną świątynię. Na podstawie inwentarza z 1716 r. przyjmuje się, że została ona wzniesiona w latach 1620‒1622. Uzasadnione jest jednak przypuszczenie, iż stało się to wcześniej, bo jeszcze pod koniec XVI w., wkrótce po powrocie fundatora z pielgrzymki do Ziemi Świętej, którą odbył w latach 1582‒1584 w orszaku księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zw. Sierotką. Odwiedzenie Jerozolimy stało się dla Andrzeja Skorulskiego bezpośrednią inspiracją do dokonania fundacji.

Architektura kościoła w Skorulach

Kościół skorulski pw. św. Anny, orientowany, zajmuje centralne miejsce na otaczającym go cmentarzu i stanowi jego dominantę. Jest integralną częścią w zakomponowaniu całości okolonej ceglanym, pokrytym białym tynkiem murem. W narożu cmentarza, na którym można odnaleźć liczne nagrobki z polskojęzycznymi inskrypcjami, wznosi się murowana neogotycka dzwonnica z 1898 r.

Kościół jest masywną, gotycką budowlą bezwieżową. Został wzniesiony najprawdopodobniej według projektu architekta z Kowna (przypomina formą wzniesioną nieco wcześniej, bo w 1578 r., świątynię w Sapieżyszkach, lit. Zapyškis, nad Niemnem). Zbudowany z cegły, na planie prostokąta przedłużonego trapezem prezbiterium, posiada stromy dach dwuspadowy, pokryty czerwoną dachówką. Fasadę kościoła z trójkątnym frontonem o czterech rzędach różnej wielkości blend (ślepych wnęk), tynkowanych na biało, wieńczy lekki ażurowy żelazny krzyż osadzony na kuli. Nad portalem wejściowym można dostrzec, przywołujący peregrynacje fundatora, krzyż jerozolimski w kartuszu z obramieniem, wykonany z materiału wapienno-piaskowego w formie zwoju z odwiniętymi brzegami. Każda z bocznych ścian kościoła ma pięć wysmukłych okien z zaokrąglonymi łukami, głęboko osadzonych w tynkowanym na biało murze i ujętych ceglanymi arkadami.

Wyposażenie kościoła w Skorulach

Wnętrze kościoła stanowi, poprzedzona kruchtą, nawa główna o sklepieniu żebrowo-krzyżowym wraz z dwiema nawami bocznymi, podobnie sklepionymi, każda oddzielona trzema ośmiobocznymi kolumnami i oświetlona rzędem pięciu okien. Ściany i sklepienie, niegdyś o ciemnej kolorystycznej tonacji, posiadają nowsze białe pokrycie malarskie. Jedynie na sklepieniu prezbiterium widoczne jest natynkowe, XIX-wieczne malowidło przedstawiające Boga Ojca.

Świątynia jest wyposażona w trzy, pochodzące z różnych okresów, drewniane ołtarze. Manierystyczny ołtarz główny jest datowany na pierwszą ćwierć XVII w. Towarzyszą mu po bokach dwa okna w ścianach prezbiterium. Uwagę zwraca trzykondygnacyjna nastawa ołtarza umieszczona na masywnej niedekorowanej predelli z tabernakulum pośrodku. W jej zwieńczeniu dominuje krzyż ustawiony na plakiecie z krzyżem jerozolimskim (kolejnym znakiem bytności fundatora w Ziemi Świętej) w otoczeniu dwóch putt. W górnej kondygnacji znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W części środkowej, w arkadach o złoconych łukach, ustawiono dwie XVII-wieczne rzeźby: św. Zofii z dziećmi i św. Barbary. W dolnej zaś umieszczono w arkadzie środkowej obraz przedstawiający uczącą się Maryję z rodzicami: św. Anną i św. Joachimem. Dzieło datowane jest na 1857 r., autorstwa Leopolda Nowotnego (zm. 1870). Natomiast w podobnych arkadach bocznych znajdują się rzeźby św. Andrzeja i św. Mikołaja, obie z XVII w.

Pozostałe dwa ołtarze są późniejszej proweniencji. W lewej nawie bocznej ołtarz Zbawiciela posiada cechy wczesnego baroku, wykonany w trzeciej ćwierci XVII w., z obrazem w dolnej kondygnacji przedstawiającym Chrystusa. Jest to dzieło nieznanego malarza, nosi sygnaturę „1859 r. 29 Maja. Skorule”. Wyżej ustawione są  dwie rzeźby przedstawiające biskupów. Barokowy ołtarz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w prawej nawie bocznej jest znacznie późniejszy, pochodzi bowiem z 1782 r. W dolnej, charakterystycznie „sfalowanej” kondygnacji jego nastawy znajduje się obraz Madonny Skorulskiej. Został namalowany przez nieznanego artystę na podstawie miedziorytu (autorstwa Aleksandra Tarasowicza, ok. 1640‒1727) przedstawiającego łaskami słynący obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, który znajdował się wtenczas w kościele w Skorulach. Obraz ten, przywieziony z Rzymu (lub Ziemi Świętej) przez fundatora kościoła, zaginął w XVIII lub XIX w. Obecny obraz Madonny Skorulskiej, będący w kościele, został przemalowany w 1906 r. (po uszkodzeniach w pożarze części wnętrza świątyni) przez Konstantego Górskiego (1868‒1934). Umieszczone zaś w górnej kondygnacji ołtarza drewniane rzeźby: św. Józefa, św. Genowefy, św. Brygidy i św. Rocha zostały wykonane w tym samym roku co i ołtarz. Natomiast znajdujący się tam obraz Maryi z sercem gorejącym oraz ustawiona nad nią jej figura posiadają znacznie młodsze datowanie.

Nawę główną, nad wejściem do świątyni, zamyka chór muzyczny ze skromnie zdobioną pełną balustradą. Znajdują się tutaj organy z barokowym prospektem. Natomiast za szafą organową przechowywany jest zabytkowy kartusz organów z inskrypcją: „Laudate Eum in Chordis et Organo. Psl.150” („Chwalcie Pana na strunach i organach, Psalm 150”). Z innych elementów wnętrza należy wymienić ambonę (XVII w.), dwie stalle (XVII w.), drewnianą rzeźbioną chrzcielnicę (XVII w.) czy dwa feretrony: Chrystus/Boże Narodzenie i Maryja/Maryja z Dzieciątkiem (oba XIX w.).

Na wyposażenie świątyni składają się ponadto liczne drewniane, wczesnobarokowe rzeźby z pierwszej połowy XVII w. ustawione przy głównym ołtarzu (np. św. Jakuba), w prezbiterium (św. Jana i św. Piotra) oraz we wnękach naw bocznych. Warte odnotowania są także znajdujące się w kościele dzieła malarskie. W prezbiterium są to obrazy olejne przedstawiające św. Michała (XVIII w., malarz nieznany) i św. Franciszka (1906, mal. Konstanty Górski), na lewym chórze ołtarzowym ‒ Objawienie św. Antoniego (malarz nieznany) oraz w nawach bocznych 14 obrazów-stacji drogi krzyżowej (1862, mal. Ignacy Sidziniewski, występujący w litewskich opracowaniach jako Sezenowski). Wspomnieć należy też o znajdujących się w zakrystii portretach olejnych skorulskich proboszczów: Ambrożego Jamonta i Stanisława Szlagiera. Na zabytkowy inwentarz świątyni składają się ponadto: dwa bębny – tzw. barabany (XVIII w.), procesyjne chorągwie, lampy, gwiazda i krzyż (XIX w.) oraz argentaria – naczynia, lichtarze i świeczniki (XVIII i XIX w.).

Dzwony w kościele w Skorulach

Pierwotna drewniana dzwonnica przykościelna była wyposażona przez Andrzeja Skorulskiego w 1616 r. w dzwon, który zaginął prawdopodobnie w czasie potopu szwedzkiego. W obecnej dzwonnicy murowanej, wzniesionej być może przez Wacława Michniewicza z Żejm, znajdowały się niegdyś trzy dzwony: dwa ufundowane w 1670 r. przez Mariannę Skorulską (synową Andrzeja Skorulskiego) i wykonane przez Ioannesa Delamarsa oraz trzeci, mniejszy, odlany przez Johanna Samuela Wähnera w 1810 r. Na początku pierwszej wojny światowej dzwony zostały wywiezione do Rosji, a po zakończeniu działań wojennych powróciły tylko dwa (jeden wykonany przez Delamarsa zaginął), co zapisał w inwentarzu kościoła z 1929 r. jego proboszcz ks. Julian Szakenis.

Kościół w Skorulach, dziś jedyny świadek historii w zanikłym już prawie zupełnie dawnym miasteczku nad Wilią, ze względu na formę architektoniczną i bogate oryginalne wyposażenie, jest unikatowym zabytkiem nie tylko dzisiejszej Litwy, lecz także na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Jan Skłodowski