Gotycki kościół w Sapieżyszkach na Litwie | Polonika

Sapieżyszki – krótki rys historyczny

Sapieżyszki (lit. Zapyškis) to litewska wieś położona na lewym brzegu Niemna, niespełna 20 km na zachód od Kowna. Miejscowość, położona pierwotnie na niskim brzegu Niemna, była co pewien czas narażona na powodzie, niekiedy niszczycielskie. Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (tom X), znajdowała się tam w dawnych wiekach (według przekazu) jedna ze znaczniejszych na Litwie świątyń pogańskich. Tamtejsze posiadłości stały się z czasem własnością wielkoksiążęcą. Część z nich otrzymał już od króla Zygmunta I Starego Paweł Sapieha (zm. 1579), wojewoda nowogródzki i podlaski, który założył w tym miejscu miejską osadę i ufundował kościół. Następnie, drogą sprzedaży, Sapieżyszki stały się własnością Massalskich, a wskutek późniejszego zapisu testamentowego – zakonu bernardynek w Kownie, by wreszcie przejść w ręce tamtejszych benedyktynek.  

Budowa kościoła w Sapieżyszkach

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela z fundacji Pawła Sapiehy został zbudowany w stylu gotyckim z czerwonej cegły i jak niegdyś, tak i dziś dominuje nad brzegiem Niemna. Obecnie jednak, gdy zabrakło otaczających go domostw, jawi się surrealistycznie samotny na rozległych nadrzecznych, zielonych łęgach.

Według niepewnych informacji świątynię wzniesiono w 1530 r., natomiast pierwsza wzmianka w źródłach pisanych wskazuje 1562 jako rok budowy, w miejscu zwanym Romuva, na ruinach pogańskiej świątyni z XIV w. Pojawia się także rok 1578 i ta data jest najczęściej podawana. Poświęcenie kościoła odbyło się dopiero 5 lipca 1698 r. za sprawą biskupa żmudzkiego, archidiakona wileńskiego Jana Hieronima Kryszpina Kierszenszteina (ok. 1654–1708). Jako kościół parafialny pełnił funkcje kultowe do 1911 r., później pozostawał zamknięty, ale np. w latach 30. XX w. służył jako skład.

Architektura kościoła w Sapieżyszkach

Budowla jest orientowana, ma kubaturę ok. 11 250 m³. Składa się z dwóch części – nawy na planie zbliżonym do kwadratu i mocno zaakcentowanej w całości bryły prezbiterium z trójścienną absydą. Nawa i oddzielone od niej łukiem tęczowym prezbiterium są oświetlane każde dwiema parami okien osadzonych w półkolistych wnękach i przeprutych w grubych na ok. metr murach. Nawa ma stromy, dwupołaciowy dach, a prezbiterium – wielopołaciowy, oba dachy przekryte są czerwoną ceramiczną dachówką.

Charakterystyczne dla tego stylu są szczyty budowli z tynkowanymi na biało blendami (arkadowymi wnękami), przypory i portale – w fasadzie głównej oraz bocznych elewacjach. Krańce kalenicy (krawędzi) dachu głównej nawy są zwieńczone dwoma wtórnymi metalowymi krzyżami, trzeci umieszczono na kalenicy prezbiterium. Z boczną ścianą świątyni zespolona była zakrystia, podobnie stykało się z boczną ściany nawy ossuarium (pomieszczenie na szczątki zmarłych) – obie te przybudówki nie zachowały się, podobnie jak drewniana kruchta. Natomiast przylegająca do fasady drewniana, doszczętnie zniszczała dzwonnica została rozebrana w 1912 r. Nadal jednak widoczne są końcówki drewnianych kotwiących ją w ceglanym murze belek. Na początku XX w. zostało również usunięte ogrodzenie przykościelnego cmentarza.

Wystrój wnętrza kościoła w Sapieżyszkach

W dawnym wnętrzu świątyni zachował się XVIII-wieczny drewniany strop z belkami w suficie nawy, balkon chóru organowego o drewnianej balustradzie z tralkami, wsparty na drewnianych kolumnach o przekroju kwadratowym oraz nieliczne fragmenty dawnego malarstwa naściennego al fresco, wyłaniające się spod pokrycia w XVIII w. białą farbą kryjącą poprzednią dekorację malarską.

O wyposażeniu świątyni wiemy niewiele, nie dotrwało bowiem do naszych czasów. Wyposażona była w trzy ołtarze – wiadomo, że główny, drewniany, zmurszał i rozpadł się już na początku XX w., ale znajdujący się w nim obraz Matki Bożej został uratowany i przewieziony w inne miejsce. Jak głosi legenda, przepłynął Niemen z tym obrazem na swym porożu jeleń i złożył go na sapieżyskim brzegu – w tym to miejscu miano właśnie wznieść kościół. Poroże tego zwierzęcia można dostrzec na dawnym zdjęciu wnętrza świątyni, zawieszone na ścianie nawy tuż przy emporze.

Zniszczenia obiektu i jego wyposażenia następowały też w czasach wojennych. W 1812 r. przechodzące wojska francuskie dokonały częściowej dewastacji kościoła, wykorzystały go bowiem jako stajnię. W czasie I wojny światowej natomiast zostały wywiezione do Niemiec organy. Zgubna dla świątyni okazała się też wielka powódź w 1946 r., kiedy rozlane wody Niemna podmyły mury prezbiterium i spowodowały w znacznej części ich odspojenie od nawy i osunięcie. Wtedy też została całkowicie zniszczona zakrystia.

Prace konserwatorskie w kościele w Sapieżyszkach

Kościół był wielokrotnie remontowany i poddawany pracom konserwatorskim, począwszy już od roku 1666 i później: 1698, 1763, 1829, 1864, 1869, 1923. W okresie 1953–1956 został zrealizowany istotny projekt restauratorski autorstwa architekta Algirdasa Umbrasasa z Wilna. Wówczas zostało odbudowane prezbiterium wraz jego konstrukcją dachową oraz ułożono posadzki z płytek ceramicznych. Dalsze prace prowadzono w 1969 i 1979 r. Kolejne, znaczniejsze prace przeprowadzono w latach 1996–2008, kiedy zmieniono pokrycie połaci dachowych oraz wymurowano część gzymsów i przypór. Wreszcie, w 2018 r. odnowiono malowidła naścienne, zawieszono nowe podsufitowe oświetlenie. Przeprowadzono także prace archeologiczne związane z kościołem i jego otoczeniem: odkryto, wykonane z czerwonej cegły ceramicznej i kamienia polnego, fundamenty zakrystii, ossuarium i dzwonnicy.

W następstwie przeprowadzonych prac obiekt został udostępniony zwiedzającym, a jego wnętrze obecnie jest wykorzystywane jako sala koncertów fortepianowych. W prezbiterium, w którym jest nowa posadzka z płytek ceramicznych, umieszczono ekspozycję fotografii przedstawiających historię kościoła. Wokół dawnej świątyni założono rozległe trawniki, a sam obiekt otrzymał zewnętrzne reflektorowe oświetlenie swej bryły. Dzięki temu niezwykłe wrażenia wizualne jeszcze bardziej potęgują wyrazisty obraz budowli w nadrzecznej nocnej scenerii.

Świątynia została wpisana w 1992 r. do rejestru zabytków kultury Republiki Litewskiej jako pomnik narodowy.

Jan Skłodowski