Gmach Banku Kupieckiego w Charkowie Polonika

Charków – rozwój ekonomiczny i bank kupiecki

Na początku XX w. Charków, położony w historycznym regionie zwanym Ukrainą Słobodzką, był jednym z głównym ośrodków finansowo-gospodarczych, kulturalnych i naukowo-edukacyjnych na południu Imperium Rosyjskiego. Dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu miasta towarzyszył szybki wzrost liczby ludności (w 1910 r. zamieszkiwało tutaj przeszło 230 tys. osób) połączony z niezwykle intensywną rozbudową. W tym okresie charkowscy kupcy przeżywali prawdziwy boom finansowy. W celu potwierdzenia swojego statusu postanowili wznieść na miejscu niewielkiego budynku banku kupieckiego, w sercu miasta, przy placu Pawłowskim (ob. Targowym, w latach 1919‑2013 Róży Luksemburg), nową majestatyczną kamienicę odpowiadającą ich pozycji i wymogom ówczesnego życia biznesowego.

Konkurs na gmach Banku Kupieckiego w Charkowie

W 1909 r. na prośbę kupców Cesarskie Towarzystwo Architektów w Sankt-Petersburgu ogłosiło ogólnokrajowy konkurs na projekt nowego gmachu Banku Kupieckiego. Drugą nagrodę zdobyli młodzi architekci z Petersburga, Aleksander Rzepiszewski i Nikołaj Wasiliew. W ocenie komisji konkursowej był to projekt, którego „Ogólne podejście do planowania jest całkiem dobre. [...] Fasady są ciekawe i wykonane artystycznie, chociaż zbyt zdobione”. Charkowscy klienci, po zapoznaniu się z werdyktem, wybrali do realizacji właśnie projekt Rzepiszewskiego‑Wasiliewa z bogato dekorowaną fasadą. Autorzy projektu zostali zaproszeni do Charkowa celem nadzorowania budowy. Wasiliew pozostał w Petersburgu, miał dużo pracy w północnej stolicy, natomiast w życiu Aleksandra Rzepiszewskiego w 1910 r. zaczął się nowy, dziesięcioletni okres charkowski.

Architekt-innowator – Aleksander Rzepiszewski

W życiu zawodowym polskiego architekta dają się wyodrębnić trzy tego rodzaju etapy: „petersburski” (1899‑1910) – czas studiów i pierwszych prób w dziedzinie architektury; „charkowski” (1910‑1920) – okres rozwoju talentu, powstania najlepszych realizacji; „moskiewski” (1920‑1930) – próby dostosowania się do filozofii konstruktywizmu w architekturze oraz nowej, sowieckiej rzeczywistości.

Aleksander Rzepiszewski urodził się w 1879 r. w mieście Izmaił w guberni besarabskiej w rodzinie urzędnika Jana Rzepiszewskiego. Jego przodkowie prawdopodobnie byli uczestnikami powstania listopadowego (1830‑1831), którzy po klęsce zrywu niepodległościowego byli zmuszeni opuścić ojczyznę. Rzepiszewski uczył się w gimnazjach w Akermanie i Odessie. Początkowo był studentem wydziału matematyczno-fizycznego Cesarskiego Uniwersytetu Noworosyjskiego w Odessie, ale wkrótce podjął studia na wydziale architektury w prestiżowym Instytucie Inżynierów Cywilnych w Sankt-Petersburgu. Uczelnię ukończył (1903) ze złotym medalem i opinią jednego z najzdolniejszych studentów. Następnie doskonalił się w profesji architekta w trakcie studiów w Szkole Sztuk Pięknych w Paryżu (1904‑1906). W tym okresie podróżował po Europie, szkicując zabytki Norymbergi, Wenecji, Paryża, Brukseli.

W okresie charkowskim Rzepiszewski nie tylko z powodzeniem prowadził działalność zawodową jako architekt i inżynier, lecz także udzielał się w życiu społecznym miasta. Był znany jako jeden z inicjatorów powstania tzw. kamienic kompanijnych. Wśród właścicieli mieszkań w tych budynkach byli lekarze, artyści, przedstawiciele wolnych zawodów, handlowcy. We wspomnieniach córki, znanej sowieckiej tancerki i aktorki, Haliny Glan, tak jest opisywany: „Ojciec był człowiekiem pełnym życia. Sztuka była sensem jego życia. Budził się zazwyczaj o 5 rano, o 6 już pracował – projektował, malował, rysował. Potem objeżdżał place budowy, uważnie nadzorował prace. Znajdował też czas na uprawianie sportu – tenis, łyżwy, szermierkę. Po obiedzie lubił zajmować się muzyką. A wieczorem w jego pracowni zbierała się utalentowana młodzież i mistrzowie. Poświęcali czas na malowanie i muzykę”.

Aleksander Rzepiszewski uchodzi za  jednego z najciekawszych i najbardziej rozpoznawalnych architektów Charkowa początku XX w. Jego realizacje, innowacyjne pod względem wykorzystanych materiałów i zastosowanych rozwiązań technicznych przydały miastu oryginalności i elegancji. „Okna Rzepiszewskiego”, „dachy Rzepiszewskiego”, „iglice Rzepiszewskiego”, „wieżowce Rzepiszewskiego” to terminy potwierdzające umiejętność wpisania w przestrzeń miejską nowatorskich budowli. Architekt zaprojektował około 40 budynków w Petersburgu, Moskwie, Jekaterynosławiu (obecnie Dnipro), Odessie i innych miastach Imperium Rosyjskiego. Największa liczba realizacji architektonicznych Rzepiszewskiego znajduje się w Charkowie: wybudował 27 budynków wzniesionych w latach 1911‑1915 (spośród których 25 się zachowało, a 17 znajduje się w spisie zabytków architektury).

Skutki niespodziewanej miłości

Po okupacji Ukrainy przez wojska bolszewickie i ogłoszeniu Charkowa, w styczniu 1919 r., stolicą republiki sowieckiej miasto ogarnęła fala terroru. Aleksander Rzepiszewski podjął decyzję o emigracji wraz z rodziną.  Wyjechał na Krym, aby załatwić formalności związane z wyjazdem. Tam przypadkowo poznał kobietę, dla której stracił głowę i ‒ idąc za porywem serca ‒ pojechał z nią, jako drugą żoną do Moskwy.

Aleksander Rzepiszewski z pierwszą żoną i dwiema córkami, fot. zbiory biblioteki Domu Architekta w Charkowie

W sowieckiej stolicy pracował jako naczelny architekt w przedsiębiorstwie „Mosdrew”, projektował sanatoria i pensjonaty w okolicach Moskwy i w Jałcie. W latach 1926‑1928, czasach epoki tak zwanego późnego NEP‑u (ros. Новая экономическая политика, Nowaja ekonomiczeskaja polityka, w skrócie NEP, czyli Nowa Polityka Ekonomiczna), zaprojektował trzy budynki w centrum Moskwy przy ulicy Sadowoje Kolco.

W 1930 r., ze względu na niewłaściwe, „burżuazyjne” i polskie pochodzenie, został jako „wróg ludu” aresztowany i pół roku przebywał w więzieniu. Dwa miesiące po zwolnieniu zmarł na udar mózgu. Miejsce pochówku Aleksandra Rzepiszewskiego w Moskwie pozostaje nieznane.

Architektura gmachu Banku Kupieckiego

Sześciokondygnacyjny gmach Banku Kupieckiego i hotelu „Astoria” był największą i najbardziej reprezentacyjną realizacją architektonicznego duetu Rzepiszewski-Wasiliew. Projekt był nowatorski pod względem konstrukcyjnym. Po raz pierwszy w Charkowie zastosowano żelbetową konstrukcję nośną, co pozwoliło na elastyczne rozwiązanie planu budynku. Gmach został zakomponowany jako złożony zespół funkcjonalny.  Na parterze mieścił sklepy i pocztę, na pierwszym i drugim piętrze – biura banku i muzeum, a na górnych piętrach – hotel. Poszczególne kondygnacje połączono paradną, trójbiegową klatką schodową.

Elementy wnętrza gmachu Banku Kupieckiego i hotelu „Astoria”, 2018, fot. Wiaczesław Gorbonosow

Architektura wczesnomodernistycznego budynku jest świadectwem poszukiwań nowych dróg i możliwości związanych z niestosowanym dotąd na gruncie charkowskim typem zabudowy. Malowniczą, a jednocześnie monumentalną sylwetkę podkreślono narożną wieżą zwieńczoną kopulastym dachem. Budowla zwraca uwagę swobodnie choć symetrycznie zakomponowanymi elewacjami, nietypowym rytmem półokrągłych wykuszy rożnej wysokości, wyrazistym profilem mansardowego dachu oraz kamienną rustyką pokrywającą w nieregularnym układzie znaczną powierzchnię elewacji. Artystyczną wyrazistość budowli podkreślają – nieregularnie rozmieszczone na elewacjach – kunsztownie wykonane maski i potężne atlanty. W architekturze budynku efektownie połączono nowoczesność konstrukcji z archaizmem rzeźbiarskich detali, funkcjonalność elementów architektonicznych z wyrafinowaniem ich formy, wreszcie tektoniczną strukturę elewacji z dekoracyjnością detalu rzeźbiarskiego.

Trudna współpraca Rzepiszewskiego i Wasiliewa

W trakcie budowy Aleksander Rzepiszewski dokonał pewnych zmian w projekcie, co zapewne stało się powodem zerwania współpracy tandemu Rzepiszewski‑Wasiliew. Kłótnia między architektami rozlała się na łamy miejscowej prasy. W jednym z numerów gazety „Jużnyj Kraj” Wasiliew publicznie ogłosił pozbawienie swojego partnera Rzepiszewskiego pełnomocnictwa do budowy nowego budynku. Rzepiszewski z kolei zaprzeczył temu doniesieniu.

W publicznej jednak pamięci Charkowa budowa jednej z jego wizytówek jest kojarzona wyłącznie z polskim architektem Aleksandrem Rzepiszewskim.

Dalsze losy gmachu Banku Kupieckiego

W drugiej połowie lat 30. XX w. w budynku funkcjonował jedyny w Charkowie salon samochodów, w którym sowieccy prominenci mogli kupić luksusowy samochód ZiS. W późniejszych czasach budynek otrzymał nazwę „Melodia” i mieścił się w nim sklep muzyczny o tej samej nazwie, sprzedający płyty i wszelkiego rodzaju instrumenty muzyczne. Natomiast w ostatnich latach mieścił się tutaj charkowski oddział Prominwestbanku.

Historyczna siedziba Banku Kupieckiego i hotelu „Astoria” znajduje się w państwowym spisie zabytków Ukrainy.

Lubow Żwanko